"Οι βυζαντινές ρίζες του Θεάτρου Σκιών"

"Σχετικά με το θέμα της πατρότητας της τέχνης του Θεάτρου Σκιών, είναι αλήθεια πως η βιβλιογραφία δέχεται (σε σχετικά μεγάλο ποσοστό) ότι η Κίνα αποτελεί τη γενέτειρα του Θεάτρου Σκιών, ακριβώς επειδή οι Κινέζοι κατέχουν την αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία για την πρώτη εμφάνιση...
της τέχνης αυτής κατά τον 11ο αιώνα μ.Χ.. Η παραπάνω παραδοχή οδήγησε τους μελετητές στην άποψη ότι το Θέατρο Σκιών έφτασε στην ανατολική Μεσόγειο από την Κίνα μέσω Τούρκων νομάδων. Τα τελευταία χρόνια όμως πληθαίνουν οι φωνές για τη στενή σχέση του Θεάτρου Σκιών με τη βυζαντινή παράδοση και κατ’ επέκταση με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Η σχέση αυτή μπορεί να προσδιοριστεί μέσω της αισθητικής του Θεάτρου Σκιών, των ιστορικών μαρτυριών και κυρίως του ίδιου του πρωταγωνιστή του:
α) Ως προς τη φιλοσοφία του Θεάτρου Σκιών, η δισδιάστατη σκιά της φιγούρας στο επίπεδο φωτισμένο πανί παραπέμπει αισθητικά στην περιγραφή του Σπηλαίου της πλατωνικής «Πολιτείας», στην εναλλαγή του φωτός με το σκότος στα Ελευσίνια Μυστήρια και στη γενικότερα κυρίαρχη θέση της σκιάς στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία, μυθολογία και τέχνη. Ωστόσο, παρατηρείται και μια πολύ πιο σημαντική σύζευξη του Θεάτρου Σκιών με τη βυζαντινή τέχνη μέσα από την αξιοποίηση της δισδιάστατης απεικόνισης τόσο στο τεντωμένο πανί όσο και στη βυζαντινή αγιογραφία, αφενός για την απεικόνιση των φανταστικών ιστοριών του Θεάτρου Σκιών και αφετέρου για την αποτύπωση της θεολογικής διδασκαλίας σχετικά με τον (πέραν του τάφου) καινούριο κόσμο της Βασιλείας του Θεού.
β) Μέχρι πρότινος παρατηρούνταν πράγματι απόλυτη ανυπαρξία γραπτών πηγών για την παρουσία του Θεάτρου Σκιών στη Μεσόγειο κατά τη βυζαντινή αυτοκρατορία, τη στιγμή που η έρευνα διέθετε πολλές πληροφορίες για το κουκλοθέατρο στον ίδιο χώρο από την εποχή της αρχαιότητας. Τα πράγματα όμως άρχισαν να αλλάζουν, όταν αποδείχτηκε αρχικώς ότι οι Οθωμανοί δεν έφεραν το Θέατρο Σκιών στην Πόλη από τα βάθη της Ανατολής αλλά από την Αίγυπτο, μετά τη νικηφόρα είσοδο του κατακτητή Σελίμ του Α΄ στο Κάιρο το 1517. Επιπροσθέτως, η θεωρία του Georg Jacob ότι οι Τούρκοι νομάδες έφεραν το Θέατρο Σκιών στη Μεσόγειο από την Ανατολή, καταρρίφθηκε από τον Theodor Menzel. Ο τελευταίος κατάφερε να αποδείξει την πλήρη ανυπαρξία της τέχνης αυτής σε κομβικές περιοχές της Ασίας (όπως είναι το Ιράν και το Τουρκεστάν), από τις οποίες πέρασαν οι Τούρκοι κατά την πορεία τους προς τα δυτικά. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι κατά τα τελευταία χρόνια μελετήθηκαν και ορισμένα κείμενα συγγραφέων του 4ου αιώνα μ.Χ., οι οποίοι σε ανύποπτο χρόνο αποκαλύπτουν ότι η τέχνη του Θεάτρου Σκιών υπήρχε στην ανατολική Μεσόγειο της πρωτοβυζαντινής περιόδου σε πρωτόλεια ενδεχομένως μορφή και πιθανότατα παραμελημένη και κυνηγημένη από την τότε εκκλησιαστική ηγεσία.
γ) Η στενή σχέση του Θεάτρου Σκιών με τη βυζαντινή παράδοση αποδεικνύεται όμως και από τον ίδιο τον Καραγκιόζη. Για την καταγωγή αυτού του ήρωα έχουν διατυπωθεί πολλές υποθέσεις. Μία από αυτές προβάλλεται κυρίως από τους Τούρκους ερευνητές και βασίζεται σε προφορικές παραδόσεις, υποστηρίζοντας ότι ο Καραγκιόζης ήταν υπαρκτό πρόσωπο που εργαζόταν ως χτίστης στην Προύσα της Μικράς Ασίας. Στην πόλη αυτή μάλιστα, υπάρχει και το μνήμα ενός καραγκιοζοπαίχτη, το οποίο αποδίδεται εσφαλμένα στον Καραγκιόζη. Σύμφωνα όμως με άλλες θεωρίες, ο Καραγκιόζης δεν μπορεί να θεωρηθεί υπαρκτό πρόσωπο. Αντιθέτως, κατά τον Γερμανό ερευνητή Reich, ο ήρωας αυτός έλκει την καταγωγή του από τους μίμους, δηλαδή από τους ηθοποιούς του μιμικού θεάτρου των ελληνιστικών και βυζαντινών χρόνων. Επίσης, όπως υποστήριξε πρώτος ο Φώτης Κόντογλου, ο Καραγκιόζης είχε άμεσες επιδράσεις και από τα Πτωχοπροδρομικά κείμενα του 12ου αιώνα μ.Χ. κυρίως ως προς το ύφος της παρόμοιας κοινωνικής διαμαρτυρίας που ασκούσαν. Από την άλλη πλευρά, οι Τούρκοι ερευνητές επικαλούνται την τούρκικη προέλευση του ονόματος του Καραγκιόζη (Kara=μαύρος + Göz=μάτι), για να υποστηρίξουν τη μη βυζαντινή και κατ’ επέκταση την τούρκικη καταγωγή του ήρωα αυτού. Η άποψή τους όμως είναι αντίθετη με την ελληνική ερμηνεία (από την εποχή της αρχαιότητας) του ονόματος του Καραγκιόζη που σημαίνει ο Μαυρομάτης, δηλαδή «ο έχων μέλαν όμμα», ο οποίος δεν βλέπει με τα φυσικά του μάτια αλλά με το νου. Ο Μαυρομάτης λοιπόν δηλώνει τον έξυπνο και σοφό άνθρωπο, κάτι που ισχύει και για την ετυμολογία του ονόματος Αίσωπος."

του Θωμά Αθ. Αγραφιώτη, Εκπαιδευτικού-Καραγκιοζοπαίχτη


Share on Facebook